ตำนานพระภูมิ

 พระภูมิ เชื่อกันว่าเป็นเจ้าของพื้นที่ต่างๆในโลกนี้ และมีหน้าที่ดูแลความเรียบร้อย ณ สถานที่ต่างๆมีอิทธิฤทธิ์ช่วยปกป้องคุ้มครอง หรือดลบันดาลให้สิ่งร้ายกลายเป็นสิ่งดี และให้โชคลาภความสุข ความสำเร็จ ตามสมควรแก่บุคคลผู้ซึ่งแสดงความเคารพ ปฏิบัติบูชา เซ่นสังเวย ตามโอกาสอันควร และตั้งศาลให้เป็นที่สถิตของพระภูมิโดยถูกต้องตามแบบแผนประเพณี 

       เรื่องความเป็นมาของพระภูมินี้กล่าวไว้หลายสำนวน สำนวนหนึ่งเป็นตำนานเก่าเล่าสืบต่อกันมาว่า ท้าวทศราช (บางแห่งเรียกว่า ท้าวโศกราช หรือกายทัตต์) กษัตริย์แห่งกรุงพลี กับ พระนางสันทาทุกข์ (บางแห่งเรียกว่า พระนางมันทาทุกธิบดี) มีโอรส ๙ องค์ ซึ่งล้วนแต่ปรีชาสามารถทุกองค์ ต่อมาเมื่อโอรสบรรดาทั้งหลายเจริญวัย ท้าวทศราชก็มอบให้โอรสทั้ง ๙ องค์ พร้อมด้วยบริวารติดตามรับใช้องค์ละ ๓ คน มีชื่อเหมือนกัน คือ นายจันทิศ (บางแห่งเรียกว่า นายจัน) และ นายจันถี (บางแห่งเรียกว่า นายจันที) และ จ่าสพประเชิงเรือน (บางแห่งเรียกว่า จ่าประสพ หรือ อาจเสน หรือ ประเชิงเรือน) ออกไปดูแลรักษาภูมิต่างๆดังนี้ 

พระชัยมงคล      ให้ไปรักษาเคหะสถาน และร้านโรงหอค้าต่างๆ 

พระนครราช       ให้ไปรักษาทวารเมือง ป้อมค่าย และบันได 

พระเทเพน         (บางแห่งเรียกว่า พระเทวเถร พระเกเพน หรือพระเทวเถร) ให้ไปรักษา คอกสัตว์ต่างๆ โรง       ช้าง ม้า โค กระบือ 

พระชัยศพณ์      (บางแห่งเรียกว่า พระชัยสพ หรือพระโภศพณ์ หรือ พระโพสพ) ให้ไปรักษายุ้งฉางข้าว และเสบียงคลังต่างๆ 

พระคนธรรพ์       ให้ไปรักษาโรงพิธีอาวาห์และวิวาห์ เรือนหอบ่าวสาว 

พระธรรมโหรา      (บางแห่งเรียกว่า พระเยาวแผ้ว) ให้ไปรักษาไร่ นา ทุ่ง ลาน และป่าเขา 

พระเทวเถร        (บางแห่งเรียกว่า พระวัยทัต พระสุธาจะ หรือพระศรัทธา) ให้ไปรักษาอารามวิหาร ปูชนียวัตถุ และสถานต่างๆ 

พระธรรมมิกราช   (บางแห่งเรียกว่า พระธรรมมิกฤช หรือพระธรรมโหรา) ให้ไปรักษาอุทยาน สวนผลไม้ และพืชพันธุ์ต่างๆ 

พระทาษธารา       (บางแห่งเรียกว่า พระธารธารา หรือพระทาษราชา) ให้ไปรักษา ห้วย หนอง คลอง คู บึง และแม่น้ำต่างๆ 

      ตามความเชื่อแต่โบราณนั้น ถือกันว่าโอรสทั้ง ๙ องค์ ของ ท้าวทศราชเป็นพระภูมิ ทุกองค์ แต่ในปัจจุบันนี้มีพระภูมิเพียง ๒ องค์ เท่านั้น ที่มีศาลอยู่อย่างถาวร และได้รับการสักการะบูชา คือ พระชัยมงคล ซึ่งเป็นพระภูมิประจำเคหะสถาน และ พระธรรมิกราช พระภูมิประจำสวนผลไม้และพืชพรรณต่างๆส่วน พระชัยศพณ์ ผู้รักษายุ้งฉางข้าวนั้นมีแม่โพสพมาแทนที่ สำหรับพระภูมิองค์อื่นๆ คงเหลือแต่ชื่อในตำนานเท่านั้นไม่ปรากฏว่ามีการตั้งศาลเคารพชัดเจน.